Subliem! Een adembenemend boek. Krankzinnig spannend opgebouwd. Een ongemeen meeslepend boek.
Deze kwalificaties staan achterop het boek HhhH, ofwel Himmlers hersens heten Heydrich, van Laurent Binet, winnaar van de Prix Concourt du Premier Roman 2010. Van het boek zijn volgens de speciale sticker op de voorkant intussen al meer dan 60.000 exemplaren verkocht.
Heer Reestman in Hilversum denkt er anders over: HhhH is (-) het mislukte debuut van een eersteklas ijdeltuit die ons voortdurend lastigvalt met zijn vreselijke artistieke dilemma’s. Deze omschrijving staat uiteraard niet op de achterkant, maar is wel interessant.
Heydrich is een hoge SS officier die in 1941 wordt aangesteld als Protector van Bohemen, onderdeel van Tsjechië, een paar jaar eerder door Duitsland straffeloos geannexeerd. De ongekroonde onderkoning voelt zich volkomen op zijn plaats. Hij schakelt het Tsjechische verzet uit met een mix van populaire maatregelen en genadeloos geweld: de aanpak van de worst en de stok.
De Tsjechische regering in ballingschap ervaart dat zij nauwelijks invloed heeft. Om verdere marginalisering tegen te gaan, wordt besloten tot het stellen van een opvallende daad. Het vermoorden van een hoge nazi voorman zal Churchill tot meer respect bewegen.
Waar aan Himmler, leider van de SS, mogelijk nog enige onnozelheid kan worden toegeschreven, voldoet Heydrich helemaal aan het archetypische beeld van de ideale SS’er. Hij is slank, blond, sportief, loyaal, intelligent en wreed. Hij is een rijzende ster en weet dit zelf heel goed.
In Londen worden twee jonge vluchtelingen gerekruteerd voor de speciale opdracht Heydrich te vermoorden. In overeenstemming met de politieke wens van exil premier Benes zijn het een Tsjech en een Slowaak. Immers, de Duitsers hebben Tsjechoslowakije uiteen getrokken in een bezet Tsjechie en een vazalstaat Slowakije. Benes wil juist de eenheid van het land benadrukken. Waarschuwingen dat de aanslag zal leiden tot ongekende represailles worden in de wind geslagen.
De gerekruteerde mannen mogen patriottisch en tot militair zijn opgeleid, er steken geen James Bond types in. De hele operatie ademt trouwens een sfeer van dilettantisme. Dit blijkt al meteen na de geheime dropping in Tsjechië. Er gaat van alles mis en het mag een wonder heten dat de parachutisten niet meteen worden opgepakt. Hun spullen deugen niet, ze kennen de plaats waar de aanslag moet plaatsvinden (Praag) niet, ze babbelen en flirten teveel en zijn onkundig bij wie ze moeten aankloppen. Desondanks gaan de voorbereidingen van start.
De aanslag zelf in mei 1942 is een aaneenrijging van bizarre omstandigheden en ongelooflijk gepruts. Heydrich verschijnt later dan voorzien, een vuurwapen blokkeert, de geworpen bom mist het eigenlijke doel, er wordt gerend en geschoten en vanuit een stilstaande tram kijkt het publiek toe. Desondanks overleeft Heydrich de aanslag niet. De Duitsers zetten de jacht in op de daders, komen aanvankelijk niet verder, maar hebben list en geluk aan hun kant. Na dagen van vruchteloos zoeken, worden de daders en andere betrokkenen opgespoord. Een schietpartij van 8 uren in een kerk vormt de nagalm. De aanslagplegers geven noodgedwongen op en slaan de hand aan zichzelf.
De Duitsers nemen wraak met de vernietiging van twee dorpen en de executie van duizenden Tsjechische burgers.
Laurent Binet won met zijn boek een hoge prijs, verstrekt aan een beginnend romancier. Maar is het een roman?
Het boek ademt een tweeslachtige of dubbele aanpak. Voor een onderbouwde analyse ontbreekt het aan de nodige gegevens. Een goede historicus zal dit onderkennen en zich houden aan de feiten, maar Binet zweeft tussen kroniek en roman en zevert daarom oeverloos over zijn persoonlijke invullingen die mogelijk weer helemaal anders zouden moeten zijn, maar toch aannemelijk geacht mogen worden, etcetera.
Als roman ondergraaft hij de vertelling door de lezer te belasten met zijn bijna koortsachtige vereenzelviging met de aanslagplegers en de psychologische en morele dilemma’s die tijdens het schrijven op zijn pad kwamen.
Citaat: Ik val samen met mijn personage…Ik zie mezelf…We zijn intussen getrouwd en ik ben bevorderd.
Even later: Ik ben (X) niet en zal dat ook nooit zo zijn…Ik verzet me tegen de verleiding…
De indruk ontstaat dat het leven van de schrijver een ingebeelde parallel vertoont met dat van de jonge Tsjechen uit 1942. Zelfs de tijdsdruk spreekt uit het opsommen van data waarin de schrijver tot inzichten komt.
Tot in nota bene de slotzin van het boek klinkt deze mentale staat door. Binet schetst hierin de aanvankelijke vlucht van de hoofdpersonen op een schip dat hen naar Engeland brengt: en ik, misschien ben ik daar ook wel…
Naar mijn mening dient een schrijver op afstand te blijven, of het nu een wetenschappelijk onderbouwd relaas betreft of een roman waarin desnoods alles uit de duim is gezogen. Een goed verhaal vertelt zichzelf zonder dat de lezer kennis hoeft te nemen van het zuchten en zaniken van de schrijver.
Mijn belangrijkste bezwaar tegen het boek is dan ook: Waar het onderwerp van het boek onmiskenbaar de aanslag op Heydrich is, gaat het thema in essentie over de zielenroerselen van Binet zelf. Het onderwerp dient als het ware om de psychische odyssee van Binet een kader te verschaffen.
Wat maakt het boek tot een commercieel succes? Spreekt de feitelijke aanslag de mensen aan? Vreemde zaak, want het verhaal is al een halve eeuw bekend en er is veel over gepubliceerd.
Geven een perfecte PR, een juiste timing en ronkende reclame om het boek in de markt te zetten de doorslag?
Heb ik een belangwekkend aspect aan de roman gemist?
Ik denk en vrees dat juist de genoemde vervlechting van de zogenaamd netelige positie van Laurent Binet anno 2010 en die van de hoofdrolspelers van 1942, de reden is van het verkoopresultaat. Dit vermoeden past in wat ik ervaar als een breed voorkomende tendens van narcisme, waarin veel mensen zichzelf minstens zo belangrijk vinden als wie ook ter wereld, ongeacht om welke prestatie het gaat. In dit geval is het een plaatsvervangend griezelen, een interactieve en vooral virtuele bezigheid die aan entertainment grenst.
Met name waar het een historische horror geschiedenis betreft, waarin duizenden echte mensen zijn vermoord, vind ik dat een romanschrijver wel iets meer bescheidenheid aangaande zijn eigen persoontje past. De luxe kronkels en existentiële problemen van Binet zijn hoogstens voer voor een psycholoog die ook een boterham moet verdienen. Ik hoop kortom dat deze manier van schrijven geen trend inluidt.
Monk
15 april 2012
(foto: Monk)
