Er zijn plaatsnamen die tot de verbeelding spreken zonder dat hier een verklaarbare reden toe is.
Een stad die mijn aandacht allang trok, is Rathenow in Duitsland. Misschien lag het aan de klank, misschien was het de verstolen ligging van de plaats.

Het landschap rond de stad is schitterend, licht heuvelachtig en veel graanvelden afgewisseld met bos en kleine dorpen. Dan nemen bebouwing en verkeer toe. Plotseling ben je er.
Er is niet veel inzicht voor nodig om te begrijpen wat hier ooit gebeurde. Nog altijd oogt de stad als een wond die slecht is genezen: hier en daar een oud gebouw, veel lege gaten en hele blokken volgeplempt met socialistische woondozen. Het obligate winkelcentrum blinkt weer eens uit in lelijkheid. Toch heeft de stad wel iets: ruimte en stromend water in de Havel.

In een lokale boekhandel vind ik een bescheiden boekje van Günter Müller. Erinnerungen einses Soldaten. Aangevuld met de tekst: Ausbildung, Einsatz und Ende der Kämpfe in und um Rathenow.
Te boek gestelde persoonlijke herinneringen aan een roerige periode in een bepaalde stad of regio zijn niet ongewoon. Ze zijn interessant omdat ze de geschiedenis naar menselijke maat vertalen. Zo is er het dilemma van jonge Duitse soldaten die gegeneerd door de keurige woonkamers van hun landgenoten manoeuvreren om gevechten te voeren terwijl het hele interieur binnen een paar dagen onherroepelijk zal worden leeggeroofd door de vijand.

Günther Müller is 17 als hij eind 1944 uit het Berlijnse vertrekt en in Rathenow belandt. Het is gewoon een stad zoals vele. Niet eens heel mooi, maar toch een stad.
Müller heeft zich laten ompraten vrijwillig dienst te nemen. Zijn ouders zijn tegen, maar worden gepasseerd. De tijden zijn urgent. Eenmaal in de kazerne, wordt alles voor je bedacht.

Onze jongeman is verzeild geraakt in een oorlog waarover hij zich nooit veel vragen heeft gesteld en waarvan hij de betekenis afmeet aan wat het voor hemzelf betekent. Hij toont de gewone jeugdige onnozele rebellie binnen de fysieke en mentale grenzen van een opgelegde orde en discipline. Een mening over de geschiedenis ontwikkelt hij pas lang na de oorlog. Hij is onschuldig en tegelijk bereid en in staat iemand een kogel door het hoofd te jagen. Hij leeft te midden van landgenoten die aanvoelen dat de oorlog is verloren, maar de voorstelling van een echte nederlaag niet kunnen bevatten. Intussen draaien de destructieve nazi politiek en de starre bureaucratie onverminderd voort. Een half jaar lang vullen de dagen zich met opleiding, ziekbed en de hoop te ontsnappen aan een front waarvoor men is bestemd. Naïviteit regeert in de hoofden van halfwassen jongelui.

Eind april 1945 breken gevechten uit met de Russen. Berlijn is dan al bijna gevallen. Zoals veel steden wordt ook Rathenow tot Festung verklaard, bestemd om tot de laatste steen te worden verdedigd. Pas naderhand verneemt Müller de reden: de stad schermt de doorgang voor de Russen naar de Elbe af. Duizenden Duitse soldaten ontkomen via deze route naar het westen en daarmee aan Russische krijgsgevangenschap. Twee weken duurt het om te vernielen wat in eeuwen is opgebouwd.

Het boekje is bedoeld de strijd rond Rathenow en het belang ervan beter te belichten dan tot dusver is gebeurd.
Het dient ook een persoonlijke genoegdoening: bestrijding van de leugens van de nazi leiding en haar lugubere bereidheid om mensen te offeren voor een al verloren oorlog. Verder kritiseert het de DDR, waar niets kon worden gezegd over de grootschalige plunderingen en verkrachtingen waaraan de Russen zich in de nadagen van de oorlog te buiten gingen.

De beschrijving is adequaat en geloofwaardig omdat veel kan worden nagetrokken. Over de gevoelens die ermee gepaard gingen, ben ik minder zeker. Niet omdat ik de schrijver bewuste verdraaiing toedicht. Later begrip verschaft de gebeurtenissen een kader dat in de betreffende dagen moet hebben ontbroken, zeker waar dit van overheidswege werd tegengewerkt.

Het blijft vreemd te lezen over heftige gebeurtenissen in een stad waar je pas kort geleden in betrekkelijke onwetendheid hebt rondgelopen, likkend aan een ijsje, speurend naar plekken om te fotograferen. Tegelijk is het niet moeilijk je voor te stellen hoe hier werd gevochten, de huizen afbrandden, de hemel zich vulde met rook en stank en de doden op straat lagen. In Rathenow is de oorlog nog tastbaar.

Monk
12 september 2013
(foto: Monk)