De Val van de Muur in 1989 is een historisch keerpunt in de internationale verhoudingen. De Praagse Lente van 1968 is breed bekend. De Hongaarse Opstand van 1956 heeft eveneens een vaste plek in de geschiedenis. De Duitse Opstand van 17 juni 1953 heeft deze status nooit bereikt. Ten onrechte. De volksopstand in de Russische bezettingszone van Duitsland is een onvervalste voorloper van de val van het Sovjet Communisme.
Duitsland 1945. Steden zijn kapot, de akkers nauwelijks bebouwd, het land overstroomd met straatarme vluchtelingen. In de Russische bezettingszone kan slechts een Duits bestuur bestaan dat gehoorzaam is aan Moskou. Veel geroutineerde socialistische leiders zijn er niet. De nieuwe bewindvoerders banen zich onder Russisch toezicht een weg door onafzienbare praktische problemen.
1953. Terwijl het westen van Duitsland Amerikaanse hulp ontvangt en opkrabbelt, bloedt het oosten leeg onder herstelbetalingen aan het Sovjet Broedervolk dat door velen als bezetter wordt gezien. Er is een nijpend gebrek aan werktuigen en consumptiegoederen. Alleen slogans en onderbetaalde arbeid zijn volop aanwezig.
Generaal secretaris Ulbricht leidt het land met ijzeren hand naar het socialisme. Doel van zijn SED*, de partij die andere partijen overbodig maakt, is om een arbeidersparadijs te vormen. Eerst zijn de grootgrondbezitters en industriëlen aan de beurt, hierna volgen kleinere zelfstandige bedrijven. Met name de boerenstand verzet zich tegen maatregelen om te worden opgenomen in Kolchozen naar Russisch model.
Acht jaar na het inde van de oorlog, is de situatie in de DDR* slecht. Het Sovjet model past niet op het land. De productie ligt eenzijdig op zware industrie. De voedselvoorziening vanuit de nieuwbakken Kolchozen is onvoldoende. De politieke leiding is in zichzelf gekeerd. Tekorten worden bestreden met van bovenaf gedirigeerde vrijwillige verhoging van de productienormen. Het volk mort. In Moskou sterft Stalin.
De positie van Ulbricht in de SED verzwakt met de dood van zijn Russische beschermheer. Toch weet hij van geen wijken. Opnieuw schroeft hij de productienorm op in zijn beruchte Nieuwe Koers van 9 juni 1953. De protesten nemen toe. In het politiek instabiele Moskou groeit de kritiek op de chef van de SED. Hij krijgt opdracht zijn bewind drastisch te wijzigen. Allerhande maatregelen dienen te worden teruggedraaid. Ulbricht is gechoqueerd en dit geldt voor de hele SED. Hoe de nieuwe wensen aan de bevolking uit te leggen? Wat volgt, is een woordenbrij in Partijtaal en handhaving van de productie eisen. Met name de Berlijnse bouwwereld is woedend. Juist in deze stad ziet men hoe het westelijk stadsdeel vooruit gaat. Staken is evenwel een ongehoorde maatregel. Al sinds 1933 is er van staken geen sprake geweest. Een petitie aan de SED om de normverhoging in te trekken, stuit op hooghartige onwil en argwaan.
Woede onderdrukt de angst voor represailles. Een staking breekt alsnog uit en verbreidt zich razendsnel. Op straat vormen zich luidruchtige demonstraties. De aanvankelijke economische eisen slaan om in politieke: Ulbricht en de SED moeten weg! Vrije Verkiezingen voor heel Duitsland! Het SED bestuur verschanst zich achter dikke deuren en staat niemand te woord. Ulbricht meent de kwestie onder controle te hebben.
Bij gebrek aan andere mogelijkheden tot nieuwsverspreiding doen de demonstranten een beroep op RIAS*, de Duitstalige radio in de Amerikaanse sector van Berlijn. De grens tussen Oost en West ligt hier nog open. RIAS zendt de eisen uit, maar wordt teruggefloten door de Amerikanen. Washington vreest een gewapend conflict met de Russen. De Koude Oorlog stelt grenzen aan de vrijheid.
De volgende dag wordt het werk op grote schaal neergelegd en wederom gedemonstreerd. RIAS vindt een manier om zonder tussenkomst van de Amerikanen verslag te doen, waardoor overal in de DDR duidelijk wordt wat in Berlijn gebeurt. Demonstranten halen de Sovjet vlag van de Brandenburger Tor. Aanplak biljetten getuigen van de wens dat in heel Duitsland vrije verkiezingen worden gehouden. De meute stoomt op naar het plein waar de SED regeringsgebouwen gevestigd zijn. Hierbinnen wordt gewoon doorvergaderd terwijl vanaf het dak in de menigte wordt geschoten. De eerste doden vallen.
Ulbricht en zijn belangrijkste ministers bevinden zich op dat moment verplicht bij de Russische stadscommandant. De Russen minachten de Duitse leiders die een beroep doen op Russische steun. Ulbricht acht dit noodzakelijk omdat hij zijn eigen ordetroepen niet vertrouwt. In overleg met Moskou wordt de aanvraag gehonoreerd. Hier wordt begrepen dat Berlijn de testcase kan worden voor onvrede over de Russen in andere satellietstaten van Oost Europa. De status-quo moet gehandhaafd blijven. In Oost Berlijn wordt de noodtoestand uitgeroepen. Dit betekent dat burgerrechten zijn ingetrokken en er geschoten mag worden.
Hoewel de Russen zich terughoudend opstellen, intimideren de vele pantservoertuigen de demonstranten. Menigeen staat de hel van 1945 in de stad nog duidelijk voor ogen. Er breken gevechten uit tussen demonstranten en agenten van de SED. Gebouwen van de Stasi worden bestormd, gevangenissen met geweld leeggehaald.
De opstand blijft niet beperkt tot Berlijn. Hij breidt zich uit over andere steden, vooral in de industrie gebieden. Een golf van agressie en vrijheidsdrang overspoelt het land. Bovenal wil men een beter leven. Zwaartepunt van de opstand buiten Berlijn ligt in Görlitz, stad aan de nieuwe en door de bevolking bestreden nieuwe Poolse grens.
Velen koesteren de illusie dat de Russen zich afzijdig zullen houden. Al snel duiken evenwel overal tanks en soldaten van Moskou op. De SED geeft geen krimp. De ongeregeldheden worden toegeschreven aan Fascistische Agitatie, gestuurd vanuit het perfide Westen.
De demonstranten zijn niet bestand tegen het wapengeweld. Ook het gebrek aan organisatie en onderlinge communicatie spelen een rol. Binnen enkele dagen dooft de opstand langzaam uit. Onmiddellijk begint een golf van arrestaties en het regent veroordelingen tot zware straffen. Deze dienen tevens om het falen van de SED te verhullen. Interne kritiek op Ulbricht is er wel, maar zet onvoldoende door om hem te kunnen afzetten. Bovendien herwint hij de steun van Moskou. Hier wordt juist afgerekend met Beria, de gedoodverfde opvolger van de overleden Stalin. Ulbricht herstelt zijn machtspositie en ontdoet zich van critici en concurrenten. Demonstraties dienen voortaan slechts om de SED te danken voor haar wijze besluiten: Friede, Freude, Eierkuchen.
Om de bevolking te paaien, worden de economische omstandigheden enigszins verbeterd.
De opstand in de DDR maakt duidelijk, dat van een hereniging der Duitse landsdelen voorlopig geen sprake kan zijn. De grootmachten willen stabiliteit en geen derde wereldoorlog riskeren. De westelijke Duitsers tellen hun zegeningen. Burgers in de DDR hebben geen keuze dan zich te schikken, maar velen van hen willen ook slechts verbeteringen binnen het systeem dat zij sinds 1945 kennen. De SED trekt conclusies uit de opstand en versterkt zijn greep op de bevolking met een systeem van ongehoorde controle. Verklikkers vertellen de Partij hoe beloning en straf verdeeld moeten worden. De contacten met het Westen worden verder ingeperkt, een voorbode van het bouwen van de Muur, die pas 36 jaar later weer zou vallen.
Der Aufstand 17. Juni 1953 heeft een toegankelijke opzet. Naast de tekst zijn veel foto’s opgenomen. In de kantlijn staan uitspraken en anekdotes die de kern van de zaak aangeven en tonen hoe mensen de geschiedenis ervaren en ondergaan.
Guido Knopp (1948) is historicus, journalist en filmmaker. Hij schreef meerdere boeken over Duitsland.
*DDR: opgericht in 1949.
*SED: Socialistische Einheitspartei Deutschlands
*RIAS: Rundfunk Im Amerikanischen Sektor
Monk
18 september 2012
(foto: Monk)
