Monkwise

columns verhalen fotografie

Heimat

| Geen reacties


Als der Osten noch Heimat war.

Als der Osten noch Heimat war behandelt drie onderscheiden gebieden in Polen die in de vooroorlogse situatie Duits waren en/of door Duitsers werden bewoond. Het gaat om Silezië, West Pruisen en Pommeren.

Een taboe wordt langzaam ontsloten. De oorlog, de verdrijving der Duitse bevolking en de door de geallieerden opgelegde grenswijzigingen hebben veel veranderd en vernield. De verstandhouding tussen Polen en Duitsland is nog altijd niet meer dan kunstmatig ontspannen.
Hoe was het leven in deze gebieden? Wie woonden en werkten hier en hoe ging men met elkaar om?

Silezië stond bekend als het Ruhrgebied van het oosten. Het beleefde een economische opmars na de verovering door Frederik de Grote van Pruisen rond 1750. Een halve eeuw later was de landstreek volledig in de Pruisische staat opgenomen. Economische ontwikkeling ging samen met toenemende tegenstellingen en conflicten. De Koning was protestant, de Sileziërs van huis uit katholiek met als gevolg een principieel conflict over het gezagsprimaat: Paus of Koning. Frederik reageerde met de vestiging van talloze nederzettingen, waardoor in het gebied twee parallelle samenlevingen ontstonden.
Na WO I wijzigde het Verdrag van Versailles de grenzen in centraal en oost Europa. Duitsland verloor ook in het oosten grondgebied. In Silezië brak burgeroorlog uit tussen Polen en Duitsers, die beiden het gehele gebied opeisten.
De geallieerden stuurden troepen, dicteerden verkiezingen maar besloten de pro Duitse uitslagen te negeren en Silezië alsnog te delen. Met als gevolg het ontstaan van een grote Duitse minderheid in Polen, waarin Hitler aanleiding vond het land in 1939 binnen te vallen. Op Alltags niveau ging men gewoonlijk redelijk soepel met elkaar om, maar het bleven twee werelden.
Silezië ervoer de oorlog vooral pas tegen het einde. De ondergang werd nauwelijks en te laat begrepen. Veel Duitsers belandden achter de frontlinie en werden later alsnog onteigend, beroofd en verjaagd.

West Pruisen werd na WO I eveneens gedeeld in een Duits en een Pools gebied. Polen kreeg via Danzig verbinding met de Oostzee. Vanuit het Poolse deel vertrokken vooral de arme Duitsers. De rijken en ontwikkelden bleven. Zij hadden iets te verliezen.
De achterblijvers organiseerden zich. Het was een arrogante kaste, een Herrenvolk van voornamelijk stedelingen. Aan de plattelandse Polen hadden ze nauwelijks boodschap. Ook het verschil in religie speelde weer een rol. Na 1933 namen de conflicten toe, bevorderd door de houding van Berlijn naar zijn landslieden over de grens.
De Duitse inval in 1939 versterkte de verschillen. Met de nazi’s werd de sfeer platter en harder. De Joden waren de eersten die dit ondervonden. De Duitse minderheid liep gemakkelijk mee met de nazi ideologie. Hierin was voor een Poolse bevolking geen plaats. Velen van hen belandden in dwangarbeid of erger. In 1945 werd alles opnieuw anders. Bijna alle Duitsers verdwenen uit het gebied dat vandaag onder Polen valt. Zoals in andere voormalig Duitse gebieden werd het Duitse cultureel erfgoed verwaarloosd, afgebroken en opzettelijk vergeten. Zelfs kerkhoven moesten eraan geloven.

Pommeren was een sterk agrarisch gebied. Het land leefde van graan, aardappelen, de jacht, boswachterij en veeteelt. Ter aanvulling van de inkomsten werden paarden gefokt en drank gestookt. De lijfeigenschap werd pas in 1918 afgeschaft. Oude verhoudingen bleven nadien goeddeels gehandhaafd. De Polen leefden in een door praktisch paternalisme gestuurde onderworpenheid. Betaling van personeel vond plaats in natura. Het gebied was dun bevolkt en de grond meestal arm. Grootgrondbezitters waren weinig geneigd tot moderniteit. Mede hierdoor ging het economisch slecht. Er werden veel schulden gemaakt. Door het erfrecht kwamen veel jongere zoons in bestuur en ambtenarij. Anderen volgden de sterk militaire traditie en vormden het officierenkorps. Door de schuldenproblematiek, in combinatie met familie connecties in de besturen en ambtenarij ontstond grootschalige corruptie ten gunste van de landheren.
Het Verdrag van Versailles beperkte de militaire carrières en het aanzien van de Pommerse landheren. Het Duitse (Rijks)leger mocht immers niet meer dan 100.000 man onder de wapenen hebben. In het geniep werd evenwel gewoon verder getraind en aan opbouw van de strijdkrachten gewerkt.
De opkomst van de NSDAP leverde aanvankelijk strijd op in Pommeren dat aan zijn eigen militaire belangen en tradities hing, maar na verloop van tijd wonnen de nazi’s meer aanhang. Hun hardhandige rechtlijnigheid kreeg meer waardering dan het zwalkende gedrag van de jonge republiek van Weimar die na WO I was ontstaan. Tenminste was er weer een leger om in te participeren.
Scepsis over Hitler bleef steeds bestaan, al werden zijn aanvankelijk successen bewonderd. De oorlog voerde veel mannen naar de slagvelden. Wegens de oude Pruisische normen van eer en trouw die aansloten op de behoeften van de nazi’s, keerde een bovenmatig percentage van de Pommerse militairen niet terug.
De vlucht van de burgerbevolking voor de Russen kwam laat op gang. Velen bleven achter en vielen in handen van de vijand. Zij die erin slaagden te ontkomen, werden in het westen negatief bejegend. De vluchtelingenstroom was gewoon te groot om beleefd te blijven.
Een wereld was voorgoed uiteen geslagen.

Als der Osten noch Heimat war is goed geschreven en samengesteld. De benadering is vanuit Duits perspectief. Er is ook alle reden compassie te voelen voor hen die het drama van ontheemding, sociale keldering en materieel verlies ondergingen. Tegelijk is er een keerzijde. Weliswaar worden Duitse tekortkomingen in het vooroorlogse systeem en het abjecte karakter van het nazisme erkend, maar onderhuids blijft de vraag hangen in hoeverre de verdrevenen zijn doordrongen van wat vooral door eigen toedoen werd aangericht.

Monk
15 september 2012

(foto: Monk)

* Als der Osten noch Heimat war. Samengesteld door Beate Schlanstein en Gudrun Wolter.Uitgave Rohowolt, Berlin 2009.
Meerdere schrijvers leverden een bijdrage. Van het boek werd een 3 delige tv serie gemaakt, zelfde titel.

Geef een reactie

Verplichte velden zijn aangegeven met een *.



De verificatie periode van reCAPTCHA is verlopen. Laad de pagina opnieuw.