Na afloop van de Tweede Wereldoorlog bevinden tal van nazi kopstukken zich in geallieerde gevangenschap. Anderen zijn spoorloos of hebben zelfmoord gepleegd omdat zij terecht vermoeden wat hen bij arrestatie te wachten staat.
De gevangenen worden berecht in de bekende Neurenberg Processen. Dit is een Tribunaal dat de overwinnende landen opleggen aan de verliezers. Het heeft onmiskenbaar een politieke inslag.
De Amerikaanse legerpsychiater Leon Goldensohn* begeleidt de mentale en fysieke staat van de arrestanten. Hij ziet de zelfbewuste Göring, de klagende Funk, de ontwikkelde Schacht, de verknipte Hess, de onverbeterlijke Höss en nog een reeks alfa mannetjes. Het gaat hem om hun achtergronden en de wijze van redeneren. Tevens wil hij inschatten of er kans op zelfmoord bestaat*. Hij houdt enige afstand, maar kan een onbestemde afkeer niet helemaal verhullen. Voor de feitelijke procesgang zijn de gesprekken van weinig betekenis. Vele decennia later worden zijn aantekeningen alsnog geredigeerd en in boekvorm uitgebracht.
Voor procesvoeren wordt gekozen, waar standrechtelijke executie lange tijd een duidelijke optie is. Een historisch dilemma: rechtsgang onthult de complexiteit van de werkelijkheid en laat ruimte aan opvattingen en interpretaties aan zowel aanklagers als arrestanten. Intussen verstrijkt de tijd en sluipen andere belangen de rechtszaal binnen, zoals de Koude Oorlog. Onmiddellijke executie doet wellicht het meeste recht aan het getoonde wangedrag, maar niet aan de eisen die democratieën stellen. Een aantal beklaagden krijgt de doodstraf. Anderen komen weg met gevangenisstraf of worden vrijgesproken. De processen vormen een model voor berechting tot in onze tijd.
In de aanklacht speelt de geallieerde opvatting van een Duitse samenzwering een centrale rol. Een misvatting naar zou blijken. Het nazi bestuur was eerder chaotisch en impulsief dan een toonbeeld van berekening en planning.
De opgebrachte nazi’s zijn doorgaans ontwikkelde mensen. Toch bleven zij meewerken aan een systeem van oorlog en uitroeiing.
Funk, minister van EZ onder Hitler, verwoordt misschien de beste reden:
Als je een tijdlang een bepaalde weg volgt, kost het ontzettend veel wilskracht om hem te verlaten, ook al heb je misschien in de gaten dat de weg niet goed is.
Tal van argumenten passeren de revue. Het zijn doorgaans rationaliseringen van mensen die voor een tribunaal moeten komen en tot de hoogste straf veroordeeld kunnen worden. Gedane zaken worden ontkend en afgezwakt, in een algemeen kader geplaatst, afgeschoven op anderen die dood of onvindbaar zijn. Plichtsbesef wordt vaak genoemd, net als het ontbreken van inzicht over het geheel. Je hebt je land te dienen en daarmee uit. Het is slaapverwekkend en dan weer verrassend en getuigend van inzichten die de tijd vooruit zijn in beschouwingen over de nieuw ontstane wereldorde en de positie van Europa.
De waarde van het boek wordt omschreven door dagblad Trouw: Mensen zijn niet alleen tot alles in staat, ze hebben achteraf niet eens nachtmerries. Iets om ook in onze tijd over na te denken?
Monk, 4 mei 2014
(foto: Monk)
* Leon Goldensohn, Neurenberggesprekken. Redactie: Robert Gellately. Uitgeverij Meulenhof, 2004.
* Het toezicht faalt bij gevangene Göring. Een paar uur voor zijn executie hangt deze zich op in zijn cel.