Alweer driekwart jaar zitten we opgescheept met een kabinet dat excelleert in besluiteloosheid. Niks nieuwe bestuurscultuur, niks transparantie. De drang naar voortzetting van de markteconomie is sterk. Het pro forma schuiven met poppetjes van Rutte III naar Rutte IV produceert geen nieuwe bestuurscultuur, maar eerder al te bekende problemen. Het meest schrijnende voorbeeld van agressief bureaucratische incompetentie wordt geleverd door minister Van der Wal. Haar uitglijder naar de agrarische sector is zo enorm, dat noodgedwongen een bemiddelaar werd aangezocht in de persoon van Remkes. Het kabinet, premier Rutte voorop, haastte zich achter het ingewachte advies van Remkes te verschuilen. Alles beter dan zelf het voortouw nemen.

Met de Kamer is het weinig beter gesteld. Voorzitter Bergkamp ligt overhoop met haar voorganger; ik schreef bijna –gangster. Forum Chief Baudet slaat fascistoïde taal uit in de Tempel der Democratie. PvdA-fractievoorzitter Kuiken ziet haar splinterpartij in onderlinge ruzie verder instorten. Groen Links leider Klavertje 4 laat zich in een per abuis openstaande microfoon nog eens laatdunkend uit over de boeren: de Kamer kan het advies van Remkes beter snel accorderen – voordat de boeren begrijpen wat erin staat. Wilders wendt het aanhoudende geklungel inzake de asielkwestie aan om zijn anti-Islam grammofoonplaat nog eens af te draaien. De VVD overwoog serieus om relnicht Onno Hoes als partijvoorzitter aan te stellen. Hoe diep kun je zinken?

Onze nationale luchthaven verzoekt De Haag tot 2 x toe om steun van het leger om de beveiliging op orde te krijgen. De uitbesteding aan goedkope onderaannemers wreekt zich, ofwel de markt werkt niet en dan moet de gemeenschap het probleem oplossen.
Den Haag heeft een hekel aan handhaven. Brabantse drugscriminelen dumpen hun afval in de natuur of midden in een dorp en zijn al zover bovengronds actief dat ze een Belgische minister kunnen dwingen onder te duiken. Het zijn maar een paar voorbeelden van een endemisch verschijnsel: bestuurlijke chaos.
Wat zei Rutte ook alweer in 2017: Als je visie zoekt, moet je naar de oogarts. Allemaal prima, maar deze verwijzing wordt door geen ZKV vergoed.

Naar oud recept wordt er gestrooid met geld waar de situatie echt uit de hand dreigt te lopen. Voor het uitkopen van vervuilende boeren aan de randen van Natura 2000 komt 7,4 miljard vrij. Is dit genoeg? Planbureau Leefomgeving denkt nu al van niet. Je zou boeren ook gewoon een rekening kunnen sturen voor hun vervuiling – progressief naarmate de overlast toeneemt. Voor een nationaal energieplafond kan de rekening oplopen tot 40 miljard.
Niet liefde voor de burgers, maar angst voor chaos en opstand is de belangrijkste drijfveer van Sinterklaas. De gemoederen in het land zullen door de ingrepen milder gestemd worden, maar wie gaat de rekening betalen? En wat komt er eigenlijk terecht van de op het schild gehesen markteconomie terecht? Geen neoliberaal die je hierover hoort, maar de Staatsportemonnee wordt wel getrokken.
Verwijzing van Den Haag naar beperkingen wegens een corporate-run land wekt bijna de lachlust:  exploitant Shell wilde al in 2017 de gaswinning stopzetten, maar dit mocht niet van Rutte III. Slimme zet van Shell: vanaf dat moment is Den Haag verantwoordelijk voor verdere ellende in Groningen. In de Parlementaire Enquête dekt hoofddader Wiebes de regering wel af met een larmoyant verhaal over zijn gevoeligheid voor de ellende. Daarom werd de productie ook niet meteen verlaagd, maar juist opgevoerd – in het geniep.

Bashen op het neoliberalisme van Rutte I t/m IV mag terecht zijn (er zullen nog meer lijken uit de kast vallen), de problemen zijn al langer aan de gang.
In het boek DAT HADDEN WE NOOIT MOETEN DOEN* wordt een ontluisterend beeld geschetst van de PvdA in de kabinetten Lubbers en Kok, eind jaren 1980 en 1990. In zijn streven naar machtsuitoefening omarmde Kok de privatisering en daarmee de uitverkoop van collectief Nederland. Zelfs de heilige koe van de sociale volkshuisvesting werd bruut geslacht. Met deze nieuwe moraliteit (en het eenmalige geld dat de verkoop opleverde) werd de ondergang van de partij een paar jaar uitgesteld, maar tegelijk onherroepelijk.

Kok handelde uit angst om regeermacht te verspelen. Hij zal de gevolgen van zijn handelen vooraf hebben ingezien, maar volhardde desondanks. Waarom?
De in het Westen bejubelde Val van de Muur en daarna van de Sovjet Unie zal een rol hebben gespeeld: politici, economen en het zakenleven juichten om het hardst dat het bewijs van het liberale gelijk was geleverd. Maar er was meer: individualisme, materialisme, prestatiedrang, de geboorte van homo economicus (destijds door de PvdA nog de calculerende burger genoemd), de aanname dat trickledown economics (Reagan, Thatcher) voor iedereen gunstig is, de toenemende invloed van de commercie, de mode van de zorgeloosheid. Werd minister Plasterk van de PvdA niet Minister van Feesten en Partijen genoemd?

Al in het midden van de jaren 1980 was de sociaaldemocratie in feite reeds gedoemd. De commercie en de burgerij waren de schaamte voorbij. Voor ambtenaren van de Gemeente Amsterdam werden cursussen assertiviteit georganiseerd. Hiermee werd je net zo bij de hand als Wim Kok. Het evangelie van zelfredzaamheid van CDA-coryfee Brinkman in de nadagen van Lubbers was de wal die het schip van collectivisme symbolisch keerde.
In die dagen begon ook de kentering binnen de VVD: het gangbare liberalisme met een zeker verantwoordelijkheidsgevoel voor de samenleving als geheel werd steeds meer aangevreten door hebzucht en geldingsdrang. De overheid had schuld aan alles en moest dus kleiner, liever helemaal verdwijnen. De geboorte van het neoliberalisme kon worden gevierd.

Vandaag zie ik een parallel opdoemen tussen de ondergang van de sociaaldemocratie en het gedachtengoed van de neoliberalen, de predikers van Greed Is Good. Het schriele economische denken stuit niet alleen op daadwerkelijke (logische en reeds lang voorspelde) grenzen aan de groei, het drukt een almaar toenemend aantal burgers met de neus op feiten die hen persoonlijk negatief raken: haperende rechtspraak, gebrekkig onderwijs, een kapotte arbeidsmarkt, 800 miljard euro aan hypotheekschuld, bezette ziekenhuisbedden, asielchaos, ga maar door. Verstandige mensen onderkennen dat de rol van de overheid moet toenemen, minder verstandige burgers denken onverminderd dat de problemen juist door een teveel aan overheidsbemoeienis komt of nog dommer: dat alles de schuld van links is, wat dit vandaag ook nog mag betekenen. Zij schuiven nog verder op naar rechts en daarmee naar een meer autoritair bewind.

Verandering komt niet vanzelf. Zakken geld (waar ook Kok weg mee wist) kunnen de neergang van een achterhaalde ideologie hooguit vertragen en de rekening vooruitschuiven. Er zullen drastische maatregelen nodig zijn en het verzet van belangengroepen (waaronder agrarische ondernemers, horeca, industrie en transport) zal sterk blijken. Ik hoop het niet, maar vrees wel dat externe escalaties als pandemieën, een asiel tsunami en permanente energieproblemen de omslag moeten bevorderen. Aan de gevolgen van Poetins oorlog durf ik nauwelijks te denken.  

Monk, 10 oktober 2022
foto: Monk

• Hellema en Van Lith, 2020 uitgeverij Prometeus: DAT HADDEN WE NOOIT MOETEN DOEN, ondertitel: De PvdA en de neoliberale revolutie van de jaren negentig,