In de politiek speelt gevoel een alsmaar prominentere rol dan gezond verstand. In zekere zin reflecteert dit wat in de samenleving gebeurt. Gevoel spreekt aan en niet alleen bij mensen die met feiten, argumenten en logica niet goed uit de voeten kunnen of willen. Trump sprak al in zijn eerste regeerperiode geregeld van alternatieve feiten, als gelijkwaardige tegenhanger van feiten die op onderzoek berusten: het is maar wat je voor waar aanneemt. Trump staat niet alleen in deze beweging die onderhand een trend vormt. Uiteraard was hij evenmin de eerste die op dit idee kwam. Trump is namelijk allesbehalve een intellectueel of kunstenaar, meer een proleet die scherp aanvoelt wat hem winst oplevert: beter goed gejat dan slecht bedacht. We noemen het populisme.

Trump werd voorgegaan door kleinere kwaaie broertjes in Europa, waaronder Orban, Fico en Erdogan. De lijst is lang en beperkt zich niet tot het oosten van Europa ofwel tot gebieden waar democratie altijd al kwetsbaar was of ontbrak. Ook in de kernlanden van de EU, die zich na WO II verbonden onder Amerikaanse dekking en steun, wint populisme aan invloed, aan macht.

Helaas blijft het niet bij emoties om een probleem te benoemen. Ook in de gewenste oplossingen overheerst het, hierbij niet alleen bestaande regels negerend, maar desnoods ook elke vorm van boerenverstand. In een vroeg stadium van de coalitiebesprekingen in ons land lag een voorstel (eis) van Wilders op tafel om het bezit van een Koran strafbaar te stellen met 5 jaar cel*. Een krankzinnig idee, meer uiting van een diepe haat tegen de Islam dan iets anders. Immers: er is grondwettelijk vrijheid van godsdienst in ons land, die bijvoorbeeld ook geldt voor Joden. Je vraagt je af, wat Wilders vindt van een verbod op bezit van de Tenach, met als eerste deel de Thora. Ook maar 5 jaar cel doen? Nee natuurlijk, want in PVV termen is alleen de Islam een gewelddadige religie. Vraag de juistheid van deze stelling bij gelegenheid eens na op de Gazastrook of de bezette Westbank in Israël. Geen rechter in ons land zal ermee instemmen, net zomin als internationale rechtsinstellingen. Maar het lag dus wel op tafel, gepresenteerd als een vorm van wisselgeld voor Wilders om iets anders gedaan te krijgen.

Doel van populisme is, om een meer autocratisch bestuur te kunnen voeren. Vandaar ook de minimalistische opvatting van populisten over het begrip democratie. Voor hen geldt: wie de meeste stemmen haalt, bepaalt (alles). Methode is dus, om mechanismen in democratie (zoals de trias politica) zoveel en zo snel als mogelijk te saboteren. Dit proces volgt (onderhand) een herkenbare route.

De Hongaarse oud-politicus Szelenyi* beschrijft het als volgt.

A. Het homogene volk vertegenwoordigt al het goede en ligt onverzoenlijk overhoop met de vijand, de gevaarlijke vreemdeling.
Denk aan De Migrant, de Islamiet, de Linkse Rakker, de Intellectueel. Allemaal bedreigingen voor de kneuterstaat van Dik Trom, het blonde blozende jongetje van Hollandse makelij. Relativering wordt afgewezen, omdat dan de vijand minder herkenbaar wordt of zelfs wegvalt: en wat dan?

B. Deel geschenken uit aan het electoraat of stelt deze tenminste in het vooruitzicht.
Denk aan: afschaffen van eigen risico ZKV of het suggereren van beschikbaar komende woningen ingeval asielzoekers het land uit worden gezet. De feitelijke waarheid is dat, zelfs ingeval je het gehele ER meteen zou afschaffen, de beoogde burger er niets mee opschiet. Immers, dan wordt gewoon de maandpremie verhoogd en/of bepaalde medicijnen/medische handelingen worden afgeschaft. Reden: je verandert niets aan het geprivatiseerde (op winst maken gebaseerde) ZKV systeem. De geldschieters hiervan zijn namelijk niet van plan op te draaien voor begrotingstekorten.

C. Het kiesstelsel en/of de parlementaire samenstelling veranderen, zodanig dat je er in de toekomst minder hinder van zal ondervinden.
Denk aan omzeilen Parlement en rechtbank via Noodwetten, invoeren ander kiesstelsel, stemwijze (post, digitaal, aantal opengestelde stembussen, intimidatie bij het stemlokaal. Grof woordgebruik en woeste beschuldigingen in de Kamer helpen ook nogal – er komen tribunalen!

D. Een nieuwe grondwet, bij voorkeur in volle haast door de Kamer te drijven, zonder juridische ondersteuning of volksraadpleging.
Redenering: we gaan uit van de verkeerde standpunten, dus verander deze. Populisten maken graag gebruik van het parlementair stelsel om dit naderhand af te schaffen. Dat deed Hitler al in 1933.

E. Aanpakken van de onafhankelijke rechtspraak.
Trump doet dit, net als Netanyahu en Orban. Onder meer om onderzoek naar wantoestanden in eigen gelederen te voorkomen of te dempen. Te denken valt ook aan: inkorten procedures, afschaffen advocaathulp, het populisme meer toegedane rechters benoemen. Dit fenomeen is een vast onderdeel van de autocratie en waar het toe leidt valt het beste te zien in het bewind van Poetin. Gevolg is willekeur en corruptie.

F.: De media manipuleren.
Onwelgevallige kranten en zenders moet je verbieden of geld ontzeggen. Nepnieuws draait op volle toeren, al dan niet met hackpraktijken op het internet. Populisten spelen op de persoon, sluiten buitenlandse nieuwskanalen af (Netanyahu), verstoren internet (Xi, Erdogan), betalen vloggers voor crapnews, beledigen aan de lopende band en laten de gangbare media graag links liggen (dat zijn ze volgens populisten toch al) of kramen lulkoek uit zoals Faber doet.

G. Universiteiten aanpakken.
Denk aan: financieel kortwieken, sturen op bepaalde onderzoeken, lastposten in kwaad daglicht stellen (roddels), geschiedenis laten herschrijven.

Wil ik hier zelf nog aan toevoegen dat populisten graag bepaalde begrippen claimen, ofwel de taal naar hun hand zetten. Een begrip als Vrij Nederland, ooit een gerenommeerd links weekblad, is allang geclaimd door PVV, WNL en ON – de ergste in zijn soort. Links is bepaald verworden tot scheldwoord. Niet toevallig riep Wilders SP voorman Jimmy Dijks het woord communist na tijdens de Kamerdebatten, volgend op Prinsjesdag.

De resultaten van autocratische besturen vallen gewoonlijk tegen. Niet alleen verschraalt de denkwereld en is recht ver te zoeken, maar economisch is het evenmin geweldig. Om het plat te zeggen: het stemvee komt bedrogen uit. Hoe kunnen de krabbers van Amerika denken dat een kabinet vol miljardairs hun belangen zal behartigen? Zij kijken wel lekker uit om de bestaande structuren van machtsvorming te veranderen. Trump dreigt op voorhand met de inzet van het leger ingeval hij wordt tegengewerkt. Willekeur en corruptie nemen daarentegen toe, bestaanszekerheid wordt een loterij, vrijheid van meningsuiting draait uit op zelfcensuur en verspreiding van haat en onzin. De Bank wint, is een oude wijsheid uit het casino. Hier tegen ageren, is evenwel lastig, omdat populisme regeert bij de dagkoers. Iets dat een maand terug hot was, wordt al snel niet eens meer herkend.

Resteert de vraag of populisme valt te verdrijven. Vooralsnog zijn de tekenen niet gunstig. Democraten houden vast aan een lange traditie van overleg en wederzijds respect. Zij klampen zich vast aan redelijkheid. Burgers tellen hun knopen en hopen er het beste van. In ieder geval levert populisme veel entertainment op.
Populisten moeten met gelijke wapens worden bestreden, hoezeer dit democraten ook mag tegenstaan. Er zal met een grovere bijl gehakt moeten worden en op dezelfde emoties worden ingespeeld als populisten doen. Dus minder argumenten naar de Bühne dragen, maar inspelen op gekwetste gevoelens en goedkope instant satisfaction bij het electoraat. Een smerige taak, maar niet onmogelijk en in ieder geval een tactiek die haar succes al bewijst aan het andere uiteinde van het spectrum.

Monk, 22 december 2024
Foto: Monk

• bron: Pieter Omtzigt, WNL 20241222
• Szlelenyi: Tainted Democracy, 2022