Er schuilt enige logica in de omstandigheid dat in Europa en de VS een conservatieve contrarevolutie woedt. Actie = reactie. Elke krachtige beweging mag vroeger of later rekenen op een weerslag. Dit geldt zeker voor het global liberalism dat eraan voorafging. Het was een ware vloedgolf, die veel bracht, maar ook de nodige schade aanrichtte. Een reactie is daarom begrijpelijk. Maar waarom moet deze perse op zo’n botte, stompzinnige manier? Op zich is er met conservatisme weinig mis, op voorwaarde dat de oude definitie in acht wordt genomen: behoudt het goede, maak eens pas op plaats en bepaal in overleg de volgende stap. Voorzichtigheid is immers de moeder van de porseleinkast.

Neem de liberalisering van Europa. Op de puinhopen van WO II en met een IJzeren Gordijn aan de oostgrens, was samenwerking onontbeerlijk. Tegen deze achtergrond verliep de eenwording lange tijd geleidelijk. De geografische kaders tijdens de Koude Oorlog waren messcherp. De grens met de Sovjets was vrijwel absoluut. Daarachter was een andere wereld.
In West-Europa werd gebouwd aan een liberale verzorgingsstaat. Politiek betekent altijd strijd, maar de mate van consensus tussen – laat ik het Marxistisch zeggen – kapitaal en arbeid was een constante. Alle belangengroepen wilden vooruit, niet achteruit.

Alles veranderde met de Val van de Muur en de geproclameerde overwinning van het liberalisme. De Markt, heilige graal van de Amerikaanse president Ronald Reagan en zijn Britse medestander Maggie Thatcher, lag wijd open. Een ware graaifase brak aan. Economie werd allesbepalend verklaard, niet alleen in Europa maar in de hele Westerse biotoop. Trickle Down Economics zou uiteindelijk allen begunstigen, luidde de theorie.
De EU brak door alle oude grenzen en breidde spectaculair uit, vooral na de eeuwwisseling. Bomen groeiden tot in de hemel.

Rusland, kernnatie van de instortende Sovjet-Unie werd aan haar lot overgelaten, een arrogant besluit. Een eeuwenoude koloniale autocratie verandert niet spoorslags in een open democratie. Het land droomde van wederopstanding en respect, begrijpelijk na de chaos van de omslag. In Moskou greep uiteindelijk een soort maffia de macht, geleid door Poetin, telg van de oude KGB. Poetin en zijn kornuiten brachten herstel van de openbare orde. Schoksgewijs haalden ze de politieke teugels aan. Vrije krachten en critici werden ingeperkt en vervolgens actief vervolgd. Lonkend perspectief: het aloude tsarenrijk, compleet met de Popen van de Orthodoxe Kerk. In de uitwerking geen vooruitgang, maar regressie.

De Europese Unie was lyrisch, werd welvarend van goedkope grondstoffen, vastgoed in de uitbreidingslanden en uitbestede arbeid. Dit leidde tot arrogantie en gemakzucht. Europa heeft evenwel ook een lange geschiedenis en vormt een kruiwagen vol kikkers. Talen, belangen en culturen lopen sterk uiteen. Gezamenlijke regelgeving is een moeizaam proces. Veel burgers bleven achter in de ratrace en wie wel mee kon, kreeg evengoed te maken met rationalisering, individualisering en verlies van rituelen en conventies. Van Trickle Down kwam niets terecht. Van Greed Is Good des te meer. Het woord Brussel begon geregeld een nare smaak op te wekken wegens het inleveren van nationale zeggenschap en identiteit. Er werd beslist geprofiteerd, maar de vraag rees: door wie?

De westerse wereld raakte meer en meer geformatteerd naar de maatstaven van een succesvolle elite, afgedekt door digitale techniek, niet zelden in een controlerende functie. Dit geldt niet alleen voor de Angelsaksische hemisfeer, maar ook voor grote delen van Azië. De liberale wereldburger is verslaafd aan sociale media, maar werkelijk gemeenschapsgevoel zakt steeds verder weg. De Kerken stromen leeg. De overheid, neerslag van liberale politiek en het ambtenarenapparaat, doet hieraan volop mee. Ik zei het al: het liberalisme werd een tsunami, maar op zeker moment stroomt het water terug.

De onvermijdelijke teleurstelling treft de armen en slecht geschoolden eerder en harder dan middengroepen en de elite. De rek is er bij hen eerder uit en dan doel ik niet alleen op geld. Het gaat evengoed om onvermogen tot aanpassen en het gevoel een sukkel te zijn. Immers, in de liberale ideologie is falen een keuze: om te slagen, moet je gewoon beter je best doen. Aan het gegeven dat sociale klasse een belangrijke succesfactor is, heeft liberalisme weinig boodschap. Om over taalachterstand en de kloof in vermogen-ophoping te zwijgen. Ons kent ons, geld maakt geld en de spelregels begunstigen dit. Liberalisme is geen onvermijdelijke historische ontwikkeling (zoals gepropageerd), maar een ideologisch model, een politieke keuze. En wat is ideologie anders dan de rechtvaardiging van bestaande machtsverhoudingen?

In de Verenigde Staten, waar de terugslag van de neoliberale graaicultuur veel rauwer was* dan in Europa, broeit al langer verzet. Ook zonder Trump zou het tot conflicten zijn gekomen. Sociale vangnetten ontbreken en in Obamacare is flink gesnoeid. Om collectieve voorzieningen impopulair te maken, worden ze door tegenstanders communistisch genoemd. In kringen van Republikeinen en zeker bij de rechtse Tea Party krimpen vrouwenrechten tot die van de kinderkamer en het aanrecht. Drugs vormen een eminent probleem, net als particulier wapenbezit en systemisch racisme.

Zoals de Russen terugvielen op hun autocratische verleden van tsarisme en triomfen over het nazisme, zo drukt het Amerikaanse verzet tegen globalisering en liberalisme richting het eigen verleden: isolationisme (impliciet nationalisme) en de geïdealiseerde blanke cultuur van gezin en familie, werk en kerk. Trump richt een ravage aan op het wereldhandelstoneel en sloopt liberaal democratische instituten als rechtbanken en universiteiten. Het monetaire systeem wankelt, de staatsschuld is onmetelijk. Nepotisme, autocratie en corruptie hangen in de lucht. Trumps dreigementen en ingrepen doen denken aan louche scenes in oude Wildwest films. Ook in de VS neemt conservatisme de vorm aan van regressie, een vlucht naar achteren. De omslag grossiert in nepnieuws en verdachtmakingen. Wie denkt of hoopt dat Trumps kliek van miljardairs de werkende klasse (blue collars) werkelijk vooruithelpt, is niet goed wijs.

Als in menig Europees land waait ook in Nederland een conservatieve tegenwind. Zonder de Russenoorlog in Oekraïne zou het ongetwijfeld nog intensiever zijn. Van de Russische agressie gaat nog een bepaalde druk uit dat we moeten samenwerken om niet stuk voor stuk te worden opgerold..
De nog altijd breed aangehangen liberale opvatting over verrechtsing luidt, dat het gaat om ontevredenheid die kan worden gedempt met bepaalde aanpassingen. Het woud aan subsidies is hiervan een sprekend voorbeeld. We zorgen netjes voor onze armlastige medemens. Tot terugdraaien van de Markt in de nutssector en omkering in het belastingstelsel ten gunste van verrichte arbeid, is het evenwel nog altijd niet gekomen. Schandalen als de Groninger aardbevingsschade worden allesbehalve opgelost. Dit hangt natuurlijk op gevestigde belangen, maar evengoed op de dominante ideologie. Je verandert het denken van de gevestigde orde niet zomaar en zelfs de meeregerende PVV kwam niet verder dan cadeautjes voor Het Volk. Deze bleken voornamelijk reclamemateriaal en gingen gaandeweg in rook op.

Langzaamaan daalt het besef in, dat het nieuwe conservatisme niet de roep om bijsturing uitdrukt, maar een radicale breuk met het liberalisme nastreeft, stoelend op de vage wens van een waardevaste, homogene gemeenschap. Ook hier gaat het om een hang naar het verleden, ongeacht of dit voorgespiegelde beeld ooit heeft bestaan. Ik noem het de wereld van Dik Trom: een gemeenschap van rechtschapen mensen die elkaar kennen en respecteren, in een leefverband van gezin en familie. Eenvoud en eerlijkheid. De schrijver van genoemd boek, Cornelis Johannes Kieviet, was onderwijzer aan een kleine dorpsschool. Bekend is, dat hij lastige knaapjes bij gelegenheid een warme broek gaf.
Orde en gezag, ook dat.

Om deze wereld te verwezenlijken, is allereerst een leider nodig die richting aangeeft en (naar Oudhollands recept) geen blad voor de mond neemt. Deze man werd Geert Wilders, leider en enig lid van een Partij die feitelijk vooral antipolitiek voert: kritiek, destructie, chaos. Wilders is overigens niet de eerste die in liberale tijden het conservatieve verzet belichaamt. Dit was de in 2002 vermoorde Pim Fortuijn. Meer dan partijleider is Wilders een influencer die zijn gal spuugt via sociale media en met oneliners in de Tweede Kamer. Wilders heeft niets met een Parlement. Bewijs hiervoor leverde hij recentelijk. Eerst door een Noodwet voor te stellen waar geen juridische rechtvaardiging voor bestond, daarna door zijn eigen kabinet op te blazen waar hij vaststelde dat anderen er met zijn bestaansreden vandoor gingen: de asielzoeker. Wilders is voor alles een narcistische aandachtjunk. Haat is zijn voornaamste wapen.

Wie denkt, dat de doorsnee PVV-aanhanger nuchter en rationeel is, komt bedrogen uit. Juist bij dit deel van de bevolking spelen emoties een grote rol. In termen van hersenkunde heet dit het zoogdierenbrein. Voor ik hierover las, noemde ik het intuïtief (en neerbuigend) het caviabrein. Hierbij wordt elke waarneming of ontwikkeling afgemeten aan eerdere herinneringen en gedrag. Aandragen van bewijs dat het anders ligt, is vruchteloos. Onbewust doel is, om prettig te leven en narigheid te mijden. Stress (confrontatie met onwelgevallige feiten) doet afbreuk aan dit gevoel.

Natuurlijk zal lang niet elke PVV-aanhanger alleen maar onzin uitkramen, maar bizarre theorieën over de elite en het establishment komen in deze kringen wel bovengemiddeld voor. Denk aan de onwrikbare opvatting, dat Wilders in de laatste regering niets voor elkaar kreeg omdat hij werd tegengewerkt. Uiteraard door het linkse establishment. Het feit dat Wilders 113 van de 150 zetels in de Tweede Kamer niet behaalde en het daarmee evident en gerechtvaardigd is, dat niet iedereen in zijn straatje woont, is hier aan dovemans oren gericht. Voor de PVV-er maakt de partij met de meeste stemmen volledig de dienst uit. Deels berust dit standpunt op onkunde: kennis over staatsinrichting wordt in het lagere en middelbaar onderwijs al langdurig verwaarloosd. De aan nieuwkomers voorbehouden verplichte cursus burgerschap zou veel wijder uitgerold moeten worden.

Dat Wilders faalde omdat hij de liberale democratie niet erkent, hij geen andere agenda heeft dan bestrijden van de islam, gebrek heeft aan een meedenkende omgeving en geen bestuurders kan leveren, gaat er bij zijn aanhang moeilijk in. Laat ik zijn destructieve karakter maar liever buiten beschouwing.

Ook hier te lande is de kern van het conservatisme nieuwe stijl regressief, gericht op terugkeer naar een wereld die wordt verondersteld eenvoudig en respectvol te zijn, ingericht door en voor rechtschapen blanke Hollanders. Met een vleugje VOC, zou oud premier Balkenende zeggen. Dat die wereld nooit bestond en destijds Hoge Heren en de Kerken ongegeneerd lieten merken wie de baas was, dringt niet door tot het caviabrein. Pardon: het zoogdierenbrein. Beeldvorming is voor emotie essentieel. En andersom.

Desondanks denk ik, dat zelfs de PVV-wereld goeddeels stoelt op het liberalisme van de afgelopen halve eeuw. De PVV-aanhanger kan en/of wil alleen niet goed meekomen in de liberale format, voelt zich achtergesteld (soms terecht), maar heeft nauwelijks een concreet beeld van een alternatieve ideale wereld. De PVV-er is geen kerkganger of van plan het te worden. Ook de PVV-aanhanger haalt graag zijn of haar recht via de rechtsstaat. En is hij werkelijk een aanhanger van orde en gezag? Probeer eens te verbieden dat een bewezen gevaarlijk vuur op het Scheveningse strand wordt aangestoken. Dan blijkt dat orde en gezag vooral iets is om aan anderen op te leggen. In het vertoonde gedrag schuilt vaker puberale baldadigheid dan een gefundeerde overtuiging. Cruciaal hierin is groepsdynamiek: de wens ergens bij te horen en te tonen dat je niet de meningen aanhangt van een mietje. Deze wordt gemobiliseerd via de sociale media. Voor Wilders is dat X.

Dat Wilders een grote groep ontevredenen effectief vertolkt, staat vast. Dat hij dit doet om hen werkelijk te helpen, is nogal de vraag. Geheel in de geest van Trump legt hij soepel opruiende en opportunistisch tegenstrijdige verklaringen af. Linkse woke tegen klimaatbederf doet hij af als terreur, een grensblokkade van rechtse woke om asielzoekers uit de auto te peuteren, juicht hij toe als een grandioos initiatief. Alles uiteraard via sociale media. Wat schiet de burger er mee op? Precies: een bevestigend onderbuikgevoel, maar inhoudelijk? Wat, ingeval inderdaad door een zogenaamde burgerwacht een asielklant wordt aangetroffen en er klappen vallen of erger? Betaalt Wilders dan de advocaat voor de wetsovertreders?

Gebrek aan ratio en stabiliteit heeft ook een positieve kant. De balans kan zomaar weer de andere kant uitslaan. Om dit te bewerkstelligen, is er werk aan de winkel. De liberale samenleving zal hiertoe op sommige punten fundamenteel anders ingericht moeten worden. Niet door de zondebok (de vreemdeling) op te jagen**, maar door huizen te bouwen, mensen een behoorlijk inkomen te geven (belasten van vermogen versus arbeid), door de openbare orde beter te handhaven en een reeks andere maatregelen. Links moet stoppen met opgeheven vingertjes en het gemeenschappelijke daadwerkelijk bevorderen. Zoals de Markt in de woninghuursector en de gezondheidszorg terugschroeven, plattelandsvoorzieningen herstellen, particulier vermogen zwaarder belasten. Waar het liberalisme dit nalaat, zal verzet aanhouden en daarmee chaos en slecht bestuur worden bevorderd.
Wat weer niet wegneemt, dat ook naar instroom van migranten mag worden gekeken en hoe deze zich verhoudt tot zittende gemeenschappen.

Het is bovendien een kwestie de juiste toon te vinden, aandacht te geven en uit te leggen waarom iets wel of niet kan. Ontwikkel een visie op waar we naartoe willen en maak beleid. Stel landsbelang boven partijbelang. Zoiets heet staatsmanschap. Neem mensen serieus, zelfs wanneer ze onzin uitslaan. Maak zaken minder ingewikkeld, al helemaal waar ze de overheid betreffen en de indruk wekken te zijn gebaseerd op een diep wantrouwen naar de burger. Maar treedt ook op tegen uitwassen van doorgeslagen woke, links en rechts.
Van mijn kant zal ik dan niet meer in termen van het caviabrein schrijven.

Monk, 16 juni 2025
Foto: Monk

• 2008 financiële crisis, tevens wooncrisis, USA
• **Tot op heden hebben de grenscontroles nauwelijks iets opgeleverd.