Museum Arnhem heeft de expositie Kunst in het Derde Rijk, verleiding en afleiding verlengd.
Terecht, al had ik gehoopt op een explicietere uitstalling van werken uit de periode van Het Duizendjarige Rijk dat na 12 jaar instortte. Adolf en zijn kompanen onderkenden de waarde van kunst. Niet alleen als propagandamiddel om de breinen van Arische onderdanen in de gewenste richting te drijven, maar ook financieel. Met name Goering was een beruchte kunstrover, die hele magazijnen Entartete Kunst van Joden aftroggelde of botweg confisqueerde.
Zoals te verwachten, nodigt de expositie uit tot morele verontwaardiging en protest. Tot voor kort was het immers verboden om kunst uit Nazi Duitsland te tonen. Zonder iets te willen afdoen aan de perversiteit van dit regiem, valt me op dat vergelijkbare exposities over andere regiems veel minder stof deden opwaaien. Mei 2013 toonde museum Assen een exposities over de Sovjet-Unie. Mei 2015 ging het hier over Kim, de Noord Koreaanse moordenaar, pardon president.
Al in 1966 pleitte de joods-New Yorkse schrijver Susan Sontag ervoor om Leni Riefenstahls nazipropagandafilms te mogen beoordelen als esthetische ervaring. Anno 2024 is er niet alleen nog altijd brede weerzin en weerstand tegen het tonen van schilderijen en films uit de Nazitijd, maar ook tegen het kennisnemen van Nederlandse zaken uit die periode. Pas zeer recent zijn onderbouwde harde conclusies getrokken over het Amsterdamse Trambedrijf GVB, vervoerder van Joden naar de Hollandse Schouwburg en vandaar richting de dood in het oosten.
Zonder kennis van zaken is het moeilijk gefundeerd te oordelen. Niet alleen esthetisch, waarvoor Sontag pleitte, maar zeker ook historisch. Stad en land heb ik ooit moeten aflopen om een exemplaar van Hitlers Mein Kampf te bekomen: verboden. Het boek zou eens populair mogen worden! Na enkele dappere pogingen en vanuit een geschoolde achtergrond kan ik u verzekeren: dit boek zal nooit populair worden. Het is onleesbaar. Dit geldt zowel voor de warrige en onzinnige inhoud, als wegens de gezwollen stijl. Kort na aanschaf heb ik het afgevoerd naar de Kringloop. Hier zal het beslist in beslag genomen zijn door een zuur wijf of een pseudo-intellectueel van de keuringsdienst.
Terug naar de expositie. Deze is goed ingedeeld in enkele kenmerkende onderwerpen: pastoraal, industrieel, soldatesk en het naakte fysiek. Adolf zelf schilderde ooit landschapjes, al ontwierp hij naderhand liever bunkers, samen met Speer die in het Proces Neurenberg helaas aan de galg ontsnapte. De technische vaardigheid van de getoonde kunstenaars varieert nogal. Deels wordt dit bepaald door de propagandistische doeleinden. Schilderijen van naakte vrouwen werden gereproduceerd op ansichtkaarten, die soldaten aan het front tot troost dienden. Een groepje mannelijke roeiers doet denken aan een anatomische les over spieren.
Interessanter dan de natuurtoneeltjes en de naakten, zijn de schilderijen van geharde soldaten en bouwprojecten. Hierin is de propaganda niet te missen. Een stervende soldaat geeft nog juist zijn laatste handgranaat aan een maat. Zo heet het schilderij dan ook: De Laatste Handgranaat.
Afbeeldingen van bouwwerken, hoogovens en een U-boot (fotorealisme!) zijn niet alleen technisch en esthetisch in orde, maar universeler. De Amerikaan Charles Sheeler schildert de glorie van het (industriële) American Landscape in 1930. Waardering van kunst staat niet los van de cultuur waarin we leven. Ook de liberaal westerse kunst was en is niet altijd l’Art pour l’art.
Neemt niet weg, dat veel kunst uit Nazi Duitsland regiem gestuurde doelen toont. In sommige schilderijen zitten vileine trekjes, die slechts opvallen wanneer je kennis van zaken hebt. Met dank aan de belazerde staat van het geschiedenisonderwijs blijft toelichting voorlopig hard nodig. Anders gezegd: mensen niet informeren, is ook politiek bedrijven.
Je kan in het museum zelf rondkijken dan wel je aansluiten bij een groepje dat door medewerkers van het museum wordt rondgeleid. Dit laatste heeft vaak voordelen omdat je informatie krijgt die je anders zou moeten lezen. In dit geval ben ik minder overtuigd, precies door de oeverloos moralistische component. De rondleiders beginnen er zelf al over en in het publiek zijn altijd een paar mensen die het nodig vinden hun morele opinie uit te dragen. Vervelend voor de individuele kijker is, dat deze groepjes akoestisch veel ruimte innemen.
Het wachten is nu op meer flagrante werken uit de Naziperiode. Of dit gaat gebeuren, valt te bezien. De politieke verrechtsing in meerdere Europese landen zal het in ieder geval niet bevorderen. Ergens begrijp ik dit niet: juist het tonen van waar politieke perversiteit op uitdraait, toont het gevaar van totalitaire regiems. Tegen het licht van de veranderende geopolitieke situatie en antidemocratische krachten in eigen huis, zou zo’n confrontatie misschien niet verkeerd zijn.
Monk
7 maart 2024
Afbeelding: schilderij De Vier Elementen van de “Rijksschaamhaarschilder” Adolf Ziegler, te zien op de expo in Arnhem.
